Husi: Pelágio
Belo Simões da Costa* (Hp 77402406) - opiniaun
(Artigu
nee prefere liu ba iha elisaun Presidensial no Parlamentar)
Papel
partidu politika importante tebes iha nasaun ne’ebe adopta sistema demokrasia,
atu alkansa dezenvolvimentu ba nasaun no kore povu husi moris kiak presija iha
partidu politiku tanba partidu politiku bele realiza povu nia esperansa ba
moris diak liu husi ukun, los duni partidu politiku mak kaderiza nia
intelektuais sira hodi servi no hamoris makina estadu iha orgaun soberanu laran
no bele transforma povu nia moris. Iha ema barak fo nia pontu de vista partidu
politiku mak dalan ida bele asegura dezenvolvimentu nasaun nian no hametin
demokrasia, maibe iha parte seluk hanoin mai husi ema sira ne’ebe kritiku
ezistensia partidu politika hanesan organizasaun politika ida ne’ebe favorese
deit ba grupu elite hodi proveitu iha ukun atu hetan previlejiu no
haksolok iha sofrementu povu nian.
Hanesan
ita hatene iha nasaun barak mak adopta sistema demokrasia, iha nasaun balun
ezistensia demokrasia buras no fo poder tomak ba povu sai hanesan kontrolo
social ba aktividade servisu orgaun soberanu sira no iha nasaun balun mos
demokrasia buras iha deit tempu elisaun geral hodi fo kompetensia ba povu
ezerse sira nia direitu hanesan eleitores atu eskolha no votu ba partidu
politiku maibe liu tiha elisaun geral direitu sira ne’ebe mak estabelese iha
konstituisaun lakon no iha deit mak dever hodi kumpri ukun nain nia orden, nee
prova ida labele nega maske konseptu demokrasia la ses husi konseptu estadu de
direitu no estadu de direitu hatu’ur a’as lei inan no lei oan sira, lei mak
hanesan fondasi ida hodi estadu hamrik metin ezerse aktividade nasaun nian no
papel orgaun soberanu define klean prinsipiu haketak poder ne’ebe preve orgaun
soberania sira iha relasaun ba malu wainhira halao knar, tuir prinsipiu
separasaun no interdependensia kbiit nian, maibe iha ezekusaun aktividade
orgaun soberanu sira ladun efetivu no funsiona ho diak tanba iha lideransa
autokrasia mak sei dumina ho nune’e ukun laos ho lei maibe ho poder no
sistema kontrolo, fiskalizasaun laos iha orgaun legislativu nia liman, orgaun
yudikativu laos hanesan orgaun independente ida atu halo justisa maibe poder
kontrola ba aktividade estadu tomak iha orgaun ezekutivu nia liman.
Demokratikamente
iha nasaun barak mak hala’o elisaun geral, hanesan mos Timor-leste sempre
realiza dala ida iha tinan lima nia laran ba selebrasaun festa demokrasia tolu,
festa ba dahuluk nian hanesan elisaun xefe suku ne’ebe orienta povu atu
eskolha nia autoridade lokal no festa ba daruak nian mak elisaun
Prezidensial, iha elisaun nee fo prioridade ba sidadaun maioridade sira atu
hili no kandidata sira nia kandidatura bele kompete iha vaga Prezidente da
republika hodi asumi kna’ar hanesan Xefe Estadu, simbulu garantia independensia
nasional, unidade estadu nian no instituisaun demokratiku nia funsionamentu
regular nomos asumi kna’ar hanesan komandante A’as liu iha forsas Armada nian.
festa ba datoluk mak hanesan elisaun legislativu ne’ebe sidadaun hotu-hotu sei
vota ba partidu politiku ne’ebe bele asegura povu nia esperansa no partidu
politiku ne’ebe hakat liu bareira mak iha krebilidade hodi reprezenta
aspirasaun povu iha uma fukun Parlamentu Nasional no iha kompetensia atu forma
governasaun, ho eventu bo’ot tolu ne’ebe iha bele dehan nee festa demokrasia
ida ba povu determina futuru ba moris diak. Hare ba prespektiva simplesmente
bele dehan demokrasia ne’ebe mak ita iha fo fiar ba povu atu determina sira nia
futuru liu husi elisaun geral no pasu pozitivu demokrasia Timor-leste hanesan
modelu ezemplar ida ba iha nasaun dezenvolvidu sira, maske hanesan nasaun kiik
maibe demokrasia ne’ebe mak ita opta fo liberdade ba sidadaun hotu-hotu atu
partisipa iha vida politika no la diskrimina kona-ba seksu hodi asumi ba iha
kargu politiku.
Demokrasia
fo liberdade ba sidadaun hotu-hotu partisipa iha organizasaun ka partidu
politiku ruma, elisaun geral hanesan dalan ida atu enkoraja povu uza poder
politiku hodi avalia no julga partidu politiku ida ne’ebe mak merese duni
priense iha orgaun Prezidensial no Parlamentar, votasaun ne’ebe livre, direita
no sekretu nee sai hanesan fator determinante ida ba povu ho ne’e fiar katak
povu iha dexernimentu atu eskolha kandidatura no Partidu politiku ne’ebe mak
iha misaun, vizaun diak lori dezenvolvimentu ba povu no hasai povu husi moris
pobreza nia laran. Ita hotu hatene Timor-leste hanesan nasaun ida foun maibe
mosu partidu politiku oi-oin ne’ebe estruturadu iha idelogia, bandeira, figura
no programa rasik maibe iha partidu politiku balun mos la iha programa, misaun
no vizaun politika ne’ebe adekuadu inklui mos rekursu humanu ne’ebe sufisiente
maibe iha mehi bo’ot ho intensaun hakarak hetan poder ne’ebe tuir
konstitusional, ezemplu karik manan iha elisaun geral politika saida mak atu
hala’o, sera que ema sira ne’ebe asumi kna’ar iha estrutura partidu nian barak
mak iha kapasidade nivel edukasaun minimu no pior liu mak partidu politiku
balun foti deit ema ne’ebe mak influensa iha baze hodi ba kaer kna’ar partidu
nain, maibe atu dezenvolve nasaun ida laos hare deit ba iha bandeira partidu
nian, laos hare deit ba ema ne’ebe mak influensa iha baze, necesariamente hare
ba abilidade iha prestasaun servisu, kapasidade iha nivel edukasaun no tipu
lideransa ne’ebe populista, iha responsabilidade moral ba kna’ar, atu nune’e
bainhira iha diskusaun kona ba asuntu importante nasaun nian, diskute sobre
orsamentu geral no lei ruma, reprezentante hirak nee labele hili dalan nonok no
kaer ba filozofia ho termu (datang, duduk, dengar, diam, pulang asal tiap bulan
terima gaji).
Realidade
besik tama ba elisaun geral partidu politika sira sempre hakbesik an ba povu
hato’o programa politika no realiza kompremisiu ho povu vota ba sira nia
partidu maibe to’o iha ukun, partidu politika hirak ne’ebe mak hala’o
komprimisiu nee ignora tiha povu nia lian no la iha vontade realiza
programa politika sira ne’ebe iha no la iha responsabilidade hanesan
reprezentante iha parlamentu atu hala’o fiskalizasaun ba aktividade orgaun
ezekutivu no iha parlamentu nasional mak la iha partidu opozisaun ida, nee
signifika katak reprezentante sira la iha domin ba nasaun no loke espasu ba
orgaun ezekutivu ho liberdade komete iha aktu korrupsaun, koluzaun no
nepotismu.
Prosesu
atu hakat ba iha elisaun geral kandidatu no partidu politiku sira sei liu husi
faze ida mak hanesan kampanya politiku no kampanya politiku laos hanesan dalan
ida lideransa politiku sira hamrik iha palku leten atu hato’o kompremisiu falsu
no konta historia pasadu, ataka no soe lia ba adversariu politiku seluk la
hatudu madureza politika iha povu nia oin, demagogia hodi kria konflitu entre
militante, simpatezante partidu nian maibe objektivu husi kampanya politika
hanesan dalan oportunidade ba partidu politiku sira atu hato’o edukasaun
politika ne’ebe apropriadu ba militante no simpatezante sira, iha parte seluk
kampanya politika hanesan meus ida fasilita lideransa no ekipa susesu partidu
politiku nian atu hakbesik an ba povu hodi habelar programa politika, sosializa
misaun, vizaun partidu nian no sai hanesan estrategia politika ida atu konvense
konfiansa povu iha elisaun. Elisaun geral fo liberdade ba povu eskolha tuir
maturidade politika atu vota ba partidu ne’ebe mak mai ho programa diak, vizaun
no misaun ne’ebe klaru, partidu politiku ne’ebe manan maioria absoluta ka husi
aliansa mak iha validade no lejitimidade forma governasaun, espera katak
partidu ne’ebe mak forma governasaun bele ezekuta diak politika jeral nasaun
nian ho responsabilidade masimu ba iha interese nasional.
Objektivo
husi elisaun geral laos atu hatene kandidatura ka partidu politiku ida ne’ebe
manan no lakon, laos hatene partidu politiku ida ne’ebe mak hetan persentazen
ho kuantidade bo’ot ka kiik no elisaun geral laos atu hili figura partidu
politiku ne’ebe ba kaer kna’ar iha palasiu Prezidente, Parlamentu nasional, Governu
hodi hetan imunidade no prevelijiu ne’ebe favorese ba iha interese privadu
maibe objektivu lolos husi elisaun geral hanesan mandatu responsabilidade ida
husi povu ofrese ba iha kandidatura no partidu politiku sira ne’ebe mak sei
asumi kna’ar iha orgaun soberanu hodi defende, garantia nasaun nia soberania,
defende no promove sidadaun sira nia direitu liberdade fundamental, respeitu ba
estadu nia prinsipiu direitu demokrasia, hatur justisa sosial ne’ebe justu
inklui direitu, dever sira seluk ne’ebe mak preve iha konstituisaun, objektivu
seluk husi elisaun geral mos hanesan sidadaun sira bele avalia hodi determina
kandidatura no partidu politiku sira ne’ebe mak priense rekizitus sai servidor
povu nian iha nasaun doben Timor-Leste.
Ho
artigu badak ne’ebe mak esplika iha leten la iha intensaun atu prejudika
lideransa ka partidu politiku nia personalidade ho nee hakerek nain prontu atu
simu sujestaun no kritika ho modelu konstuktivu. Obrigado e Bem Hazam
*Jornal
Nacional Diário
Sem comentários:
Enviar um comentário