Korupsaun Buras Tanba Taka Malu

Korupsaun la’os ona buat foun ba Timor-Leste. Korupsaun sai ona hanesan toman át ne’ebé loron ba loron ita konsumu. Timor-Leste ohin loron povu halerik, hakilar no tanis ba hahalok korupsaun be buras ba dadaun.

Maibé, ukun na’in sira be ka’er ukun la liga tiha povu nia halerik. Ukun na’in sira tilun diuk, matan delek hodi husu ba povu atu hatudu evidénsia kona-ba hahalok korupsaun ne’e rasik.

 “Ita temi katak rai ne’e koruptór iha, maibé ita rasik hatene hela sé maka koruptór no hatene tiha nonook de’it la hola desizaun másimu hodi kontrola. Sira ne’e dalaruma taka malu hela de’it no hatene hela katak ohin loron ne’e ema halo korupsaun ne’e fásil liu, maibé ema hetan no hatene hela ema seluk halo korupsaun, adves nia taka hodi lakohi dun ba mai, tanba nia mós koruptór, no nia mós tauk atu dehan lia loos,” hanoin ne’e hato’o hosi Vise Diretór Departamentu Lian Ingles, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL),  Domingos Verdial.

Iha entrevista eskluzivu ho jornalista Jornál Matadalan (MTD), David Amar ho dosente Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Domingos Verdial iha nia kna’ar fatin, Liceu,  Kuarta (15/07/15) foin lalais ne’e hatete koruptór sira ohin loron sempre helik ba malu. Koruptór ida helik iha koruptór seluk nia kotuk nune’e defisil tebes atu ko’alia lia loos ba públiku.

MTD: Públiku kestiona dehan katak korupsaun akontese tanba laiha transparánsia. Dosente nia hanoin oinsá?

Sertamente ida ne’e loos duni. Ko’alia kona-ba laiha transparansia klaru 100% loos duni. Laiha transparánsia tanba sira ne’e taka malu hela. Tuir loos  hanesan sidadaun ida tenki hola medida ne’ebé forte hodi hasoru hahalok ne’ebé maka atu hamate rain rasik.

Tenki serbisu ho domin, tanba ita nia rain la’os hanesan rai seluk ne’ebé boot ne’ebé maka presiza na’ok tanba osan la to’o. Tuir loloos rai ki’ik hanesan Timor-Leste ne’e ita tenki hadomi. Tenki serbisu hamutuk no haree ba orsamentu  sufisiente ona para dezenvolve ita nia rain. Ne’e duni lalika presiza na’ok, tanba nasaun sai na’ok ita hotu maka sei la goza.

La presiza tan halo korupsaun. Di’ak liu hamutuk jere osamentu hodi fokus de’it ba dezenvolvimentu iha parte importante sira hanesan edukasaun, agrikultura no fatin seluk, atu nune’e bele dezenvolve ita nia nasaun. La’os osan ne’e ita koruptu hodi ba tau hela iha fatin ida, entaun oinsá maka ita atu dezenvolve ita nia nasaun. Laiha unidade, ne’e hanesan fó impaktu mós ba naran na’ok nasaun nian. Labele tanba ema ida rua nia hahalok ema bele dehan Timor-Leste ne’e nakonu ho koruptór.

MTD: Oinsá dosente nia haree kona-ba sistema kombate korupsaun iha Timor-Leste?

Sistema kombate korupsaun, liu-liu ha’u sujere ba Komisaun Antí-Korupsaun (KAK) maka atu haree, tanba iha liafuan furak balu katak nune’e, koruptór halo korupsaun ne’e bele akontese iha meza leten no meza okos hotu no meza na’in mós koruptór hotu. Ha’u hanoin ida ne’e loos duni, tanba ita haree katak koruptór sira ne’e dalaruma iha hela oin, haree hela ho matan, maibé atu detekta maka difísil hela tanba ita nia sistema la forte.

Maibé ha’u fó apelu nafatin katak hanesan timoroan presiza serbisu ho fuan moos, ho laran moos atu nune’e korupsaun labele akontese bebeik iha ita nia rain, tanba ita nia rain ki’ik, ita nia populasaun mós oituan de’it, ne’e duni sé ita halo korupsaun ba fali ita nia nasaun rasik ne’e hanesan ita laiha sentimentu.

MTD: Durante ne’e públiku rasik ejizi ba Parlamentu Nasionál (PN) kona-ba aprovasaun Lei Antí-Korupsaun (LAK), no PN rasik bainhira iha palku polítika nia leten hatete katak tenki kombate korupsaun, maibé haree ba realidade LAK to’o oras ne’e nafatin pendente hela. Oinsá ho dosente nia pensamentu? 

Ha’u hanesan sidadaun ida lamenta no triste tebes, tanba ita haruka tiha ema atu kombate korupsaun, maibé ita la fó garantia ba lei para hodi kombate korupsaun.

Ha’u lamenta tanba ita hili tiha reprezentante membru Parlamentu Nasionál hodi túr iha ne’ebá para atu haree baze legál hanesan Lei Antí-Korupsaun (LAK), atu nune’e ema ko’alia kona-ba kombate korupsaun sai forte no impaktu tebes kuandu ita ko’alia kona-ba kombate korupsaun  maibé laiha baze legál.

MTD: Meius oinsá maka bele kombate korupsaun?

Governu labele hola desizaun kona-ba kombate korupsaun ho tauk, maibé tenki hola desizaun ne’ebé firmi ho onestidade no aten brani, no  hanesan sidadaun atu dezenvolve nasaun,  primeiru labele husik rai ne’e ho koruptór nakonu hela hanesan ne’e.

Tuir ha’u nia hanoin atu kombate korupsaun ne’e iha meius oi-oin. Ida, depende ba ema nia konsiénsia ho hanoin no hakarak hodi dezenvolve nia nasaun rasik. No, razaun fundamentál ne’ebé hodi kombate korupsaun ne’e xave maka tenki serbisu ho onestidade no seriedade.

Serbisu ho seriedade ne’e katak, tantu iha instituisaun Estadu ida nia laran, nia membru sira rasik tenki serbisu ho laran no fuan moos para atu nune’e naksalak ruma ne’ebé akontese iha área serbisu nia laran túr hamutuk para koopera ho órgaun sira hotu hodi hadi’a.

Iha parte seluk, atu kombate korupsaun  presiza kria sistema hodi diminui hahalok  Korupsaun, Koluzaun no Nepotizmu (KKN). KKN ne’e buras loos, maibé oinsá maka bele halakon, meius maka bainhira ita serbisu iha instituisaun Estadu ida ita lebele uza sistema familiarizmu. Sé ita uza sistema familiarizmu, ne’e hanesan ita taka dalan ba jerasaun foun sira atu kompete ba fatin instituisaun sira no liu-liu hahalok korupsaun ne’e afeta tebes ema seluk nia vontade.

Iha públiku nia oin, Governu ko’alia katak tenki kaptura koruptór, maibé Governu rasik laiha seriedade no aten brani hodi kombate korupsaun. Ita temi katak rai ne’e  koruptór iha, maibé ita rasik hatene hela sé maka koruptór, no hatene tiha nonook de’it la hola desizaun másimu hodi kontrola. Sira ne’e dalaruma taka malu hela de’it no hatene hela katak ohin loron ne’e ema halo korupsaun ne’e fásil liu, maibé ema hetan no hatene hela ema seluk halo korupsaun, adves nia taka hodi lakohi duun ba mai, tanba nia mós koruptór no nia mós tauk atu dehan lia loos. (*)

Matadalan