Politika reforma fiskal kria konfuzasaun

DÍLI - Politika VI Governu nian ne’ebé atu reforma fiskal kria konfuzaun iha publiku tanba servisu administrasaun iha Ministeriu Finansas rasik seidauk atinji nivel ida ne’ebé determinadu. “Ita haree didiak, hau ladun openista ida tanba servisu administrativu  iha ministeriu finansas nia laran seidauk atinji nivel ida ne’ebé determina katak sosiadade sira selu impostu no taxa. Ida seluk ba kobra impostu ne’e, buat ida seluk mak halo lansamentu. Lansamentu ne’e katak impostu ida ne’ebé tama taxa no impostu ida ne’ebé mak la tama iha taxa,” dehan eis deputadu Manuel Tilman ba jornalista sira iha otel Novo Turismo semana liuba.

Nia esplika katak  oras ne’e dadaun impostu  kona-ba atividade iha oin  tolu, ida mak rendimentu (reseitas) maibe Timor iha oin rua ida mak petroliferu nia rendimentu  boot maibe naun petroliferu rendimentu ki’ik  no ida seluk mak impostu sobre despezas konsumu hanesan supermi, pop mei, sabaun, masin-midar, roupa no obralan sira ne’e.

“Obralan sira ne’e mai selu impostu hanesan import tax, selling taxa ka lae? Ne’e duni se mak selu buat sira ne’e, agrikultura, joven sira ne’ebé mak iha kraik ne’ebé mak servisu laiha ne’e mak selu,” hateten nia. Tan ne’e politika atu reforma administrativu tenke hareee katak sira ne’ebé iha kapital , impostu kona-ba kapital, hanesan sira ne’ebé mak sosio iha kompaña ruma simu redimentu husi kompaña  tenke selu taxa maibe durante ne’e la implementa.

“Entaun despeza ida ne’ebé ita bolu despeza edukasaun, despeza de saude tenke hamenus iha buat ida impostu ne’e se hanesan ne’e hela deit reforma fiscal ne’e atu halo saida? Tanba ohin hau rona diresaun Ministeriu finansas ne’e rua fali tuir teknika ne’e ida deit laos ministru mak tama fali iha ne’ebá  no ida ne’e neutralidade do estadu. ida ne’e servisu finanseiru mak ba iha ne’ebá laos ministru mak tama ba hodi hareee ida ne’e tanba ministru iha politika ida atu manan fali elisaun hodi halo tiha manipulasaun informasaun finanseiru ne’e labele,” katak manuel Tilman.

Tuir nia hareee vontade bo’ot louva tebes  governu  tanba governu hakarak reforma regimi fissal maibe sei sai konfuzaun ba iha politika atu halo reforma fiskal. “Hau seidauk hatene lolos husi debate ida ohin ne’e atu reforma saida? reforma deit mentalidade ka oinsa tanba ita nia agrikultura rai ida ne’e 80% moris ho agrikultura maibe la selu impostu ida no sira ne’ebé mak kaer traktor sira tenke selu impotu selling taxa no import taxa,” dehan nia.

Tan ne’e atu  reforma fiskal tenke hareee ba iha eklibur justisa sosial no depois iha buat ida naran progresidade impostu semak la hetan rendimentu labele selu impostu, maibe durante ne’e  80% agrikltura ne’ebé mak la hetan rendimentu a’as ne’e mak selu impostu konsumu ne’e  tanba bazea ba iha impostu importasaun ne’e. Tilman mos dehan tan katak durante ne’e ema ne’ebé mak selu impostu la to’o 10% tanba durante ne’e  funsionariu publiku sira mak selu impostu maibe deputadu nomos lideransa sira maioria nunka selu impostu ba iha estadu maske  kada fulan salariu bo’ot.

“Ami advogadu rasik la selu ida, agora sira ne’ebé importa no exporta sasan ne’e aprezenta buat ida naran redimentu ne’e negativu  no la manan ne’e duni  la selu impostu ida , mesmu sira ne’e mak kaer infra-strutura hodi halo ponte no estrada osan barak mak tama ba maibe sira selu impostu ka lae tanbasa, tanba sosa ba iha traktor , sosa mina , selu ba iha funsionariu sira ne’ebé sira la selu,  husu to’ok deputadu sira selu impostu perdiam ba estranjeiru no lokal ka lae tuir lei tenke deskonta impostu sobre buat ne’e laos impostu sobre parselas ne’e lae impostu sobre totalidade hanesan salariu $500 ba leten inklui mos perdian hodi sura hamutuk foin selu 10% ba iha estadu,” nia preokupa.

Tilman dehan politika reforma fiscal kontinua lao ho sistema no politika hanesan agora,  bainhira reforma fiscal sei la atinji mehi ne’ebé mak iha bazea ba iha politika katak tenke to’o 15%. Tan ne’e atu atinji metas tenke halo reforma administrativu  tenke hahu reforma pesoal sira iha ministeriu finansas. Nia husu ba estadu Timor-Leste atu halo reforma Fiskal tenke hareee ba iha sistema no situasaun TL nian oras ne’e no bainhira atu halo reforma tenke hareee mos ba iha sistema judisiariu nasaun foun ne’e nian hodi nune’e bele garantia justisa impostu iha TL.

Hatan ba iha kestaun ne’e Vise Ministru, Helder Lopes hateten  politika governu atu halo reforma fiskal atu halao dezenvolvimentu maibe atu halao dezenvolvimentu estadu tenke iha politika no planu ida ne’ebé mak diak nomos tenke iha kapasidade finansiamentu atu finansia ba realizasaun planu no programa dezenvolvimentu sira nomos fasilita dezenvolvimentu hodi bele dezenvolve duni povu nia moris. 

“Wainhira ita kolia kona ba politika fiskal iha komponente bo’ot rua mak hanesan reseitas no despezas, tan ne’e hau hakarak hateten katak se karik ita inklui rekursu naturais liu liu mina rai no gas ita iha kapasidade finanseira atu finansia ita nia programa, sekarik ita esklui ida ne’e husi ita nia estrutura  orsamentu finansial ita nia programa anuais iha programa mediu no longu praju, ida ne’e asuntu ne’ebé ita presiza debate,” hateten Helder.

Nia hateten katak oras ne’e dadaun Timor-Leste  iha komisaun rua premeiru iha komisaun ida ne’ebé mak bele hatama reseita petroliferu nudar fontes de finansiamentu no parte ida fali bele esklui ida ne’e. “Ita Timor halo hanesan ne’e maibe nasaun barak ne’ebé mak depende mos ba iha reseitas mina rai no gas , sira dala ruma inklui maibe iha Timor ita hakarak halo kalkulasaun rua inklui reseitas husi mina rai no gas no esklui resitas husi Mina rai no gas tanba ita nia sistema gestaun ba reseita mina rai ne’e mak diferente uituan,” dehan nia.

Tuir nia osan ne’ebé mak TL hetan husi mina rai direitamente ba iha  TL  nia fundu minarai depois kada tinan mak governu dada osan husi fundu minarai 3% hodi tau iha Orsamentu Jeral Estaduhodi finansia programa annual. Tan ne’e se karik TL  inklui reseitas husi mina rai , TL agora dadauk sei iha kapasidade finanseiru hodi finansia programa maibe presiza gasta didiak tanba kestaun sustentabilidade fiskal. (BT)

Business Timor