LEI LA PERMITE JULGA EMILIA IHA PORTUGAL, JSMP: NE’E INSULTA AUTOR JUDISIÁRIU TL

Arguida Emilia Pires ninia rekerimentu atu lori ninia prosesu julgamentu ba halo iha Portugal, la pertinenti, tanba lei la fo dalan ba prosesu krime hotu ne’ebé ninia lokal pratika ne’e halo iha Timor-Leste.

Xefi bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasional (PN), Aniceto Guterres,  hateten, eis Ministra Finansas Emilia Pires la bele halo julgamentu iha Portugal tanba lokal pratika krimi ne’e iha Timor, iha mundo tomak ema kaer prisipiu ida ne’e.

“Fatin ne’ebé ema komete krimi ne’e sira iha kompetensia tomak para atu julga se deit ate sidadaun estanjeirus mos tenki julga iha ne’e, tanba ne’e soberania, ne’e kompetensia esklusivu Tribunais Timor nian, ne’e kodigu penal klaru, laiha buat ida atu intrepreta, se Emilia husu ba Portugal ne’e razaun saida i tanba saida,Tribunal Australia no Portugal laiha kompetensia atu julga, se nia sidadaun Australia karik mais iha parte seluk nia mos sidadaun Timor nian, krimi ne’e akontese iha Timor, la iha dalan seluk tenki julga iha Tribunal Timor nian,” esklarese Deputadu Aniceto Guterres, hodi responde jornalista  iha PN, Tersa (22/11/2016).

Kona-ba rajaun Emilia Pires nian ne’ebé publika iha media balun katak, Emilia hakarak julgamentu lao iha Portugal tanba konsidera maker justisa sira iha Timor sei fraku tebes intermus konhesimentu no kapasidade, Deputadu Aniceto afirma katak, kualker sidadaun se deit la bele dehan fraku, fraku ou forte ne’e buat seluk ida. Importante tenki konsidera katak Tribunal Timor ne’e orgaun soberanu iha iha nasaun soberanu nia laran.

“Ita koalia halo kampaña dehan Tribunal fraku para depois ita halai tiha hodi ses husi prosesu, ita desvia husi prosesu, ita desvia husi lei. Ne’e lalos no labele akontese, tanba forte ou lae ne’e relativu, liu – liu nia eis membru Governu iha ne’e durante tinan 7, ou 8 to’o ikus kuandu prosesu kona ita dehan Tribunal la kompetente, Tribunal fraku, labele julga hau, kuandu sidadaun sira seluk nebe ki’ik loron – loron atende Tribunal, ita hanesan buka razaun politika para salva an mais laiha dalan,” afirma Aniceto Gueterres.

Nia hatutan mesmu dehan tribunal ne’e fraku, iha mumentu sira mais difisil Tribunal Timor iha kompetensia atu halo no maker Justisa Timor oan sira iha kapasidade fo justisa.

“Se deit maka komete krimi iha teritoriu Timor Leste, tenki julga iha Timor Leste anaunser iha akordu estradisaun ruma ho rai ruma. Se lae, ita viola ona lei hotu komesa husi Kodigu Penal,” esplika Aniceto Guterres.

Iha fatin hanesan Presidente Bankada Frenti-Mudança, Jose Luis Guteres, hateten, nia seidauk iha informasaun ofisial sobre rekerimentu Emilia nian atu husu halo julgamentu ba nia kazu iha Tribunal Portugal.

“Kazu Emilia ne’e hau lahatene parese nia iha passaporte Australia no Portugal nian nebe hau  la bele hatete saida maka nia atu halo, hau hanoin advogadu Tribunal sira sei hare situasaun ne’e ho diak tanba nia hanesan eis figura publik ida, importante iha ita nia rai ne’e tenki hatudu ba povu laos ita halai fali husi justisa,” dehan Jose Luis Guteres.

Nia dehan, justisa ne’e ba ema tomak, laos ba povu deit, tanba ema hotu tenki kumpri Konstituisaun RDTL, tenki kumpri lei.

“se Emilia hakarak halo julgamentu iha Portugal hau hare ida ne’e ladiak tanba permeiru ita lafiar ita nia instituisaun sira nebe ita hari, mais ida ne’e depende mos ba Tribunais sira, se autoriza halo julgamentu iha neba ka lae,” hateten Jose Luis Guterres.

Ne’e insulta autor judisiariu TL

Nune’e mos, Diretor ezekutivu, Judicial System Monitoring Program (JSMP), Luis Oliveira Sampaio, informa, orgaun Tribunal iha nia kredibilidade atu julga nia sidadaun iha rai laran. Tanba ne’e arguida Emilia Pires, nia proposta atu muda julgamentu ba Portugal ne’e, hanesan insulta ba autor judisiariu Timor-Leste (TL).

“Ne’e hanesan insulta ida ba autor judisiariu sira iha Timor-Leste. tanba arguida ne’e identifika ka deskobre ka analiza ba nia kazu ne’e, haree iha frakeza ruma juiz nian, nia tenki uza ida ne’e hanesan vantazen ida, atu defende nia an, tanba ne’e hanesan direitu ida ba nia, atraves husi nia advogadu atu kontesta ka halo obsesaun ruma liu husi nia advogadu mas labele aprezenta  argumentu ruma hodi akuza juiz sira la iha kapasidade sem justifika buat ruma. Labele uza sentimentu pesoal ba insatisfasaun ba kazu ne’e depois halai ses husi prosesu ne’ebé mak la’o hela. Tanba sa? Se arguida  konfortabel la tauk ka la halo entaun nia halai ses, tanba normalmente juiz sira sei hola dezisaun atu kondena ema ruma bainhira iha provas sufisiente, sira sei la kondena ema ruma tan deit odiu vingansa no buat sira seluk. Tribunal ne’e fatin ida ne’ebé independente,”tenik Luis Olveira Sampaio.

“Arguida Emilia Pires, la’os hanesan forum G7+, maka arguida ne’e husu atu halo julgamentu muda tun-sae, husi fali nasaun Timor-Leste ba fali iha Portugal,”deklara Luis Oliveira Sampaio ba JN-Diário iha nia servisu fatin, Colmera, Dili, Tersa (22/11), hodi responde ba informasaun ne’ebé ajensia Lusa fo sai katak, arguida Emilia Pires oras ne’e iha Portugal no prefere juiz Portugal maka julga nia kazu la’os juiz Timor oan sira.

“Labele iha persepsaun katak julgamentu  ka tribunal bele muda tun-sae hanesan forum sira ne’ebé arguida Emilia Pires lidera ne’e hanesan G7+, para tinan ida ka fulan rua-tolu,  hala’o enkontru  iha nasaun ida, no fulan rua-tolu tan mai hala’o fali enkontru iha nasaun ida. Lei bandu atu transfere  kazu ida husi fatin ida ba fatin seluk sem justifikasaun ida ne’ebé maka  iha referensia seguransa pesoal ba ema ne’ebé envolve iha kazu ne’e, lalika ba dook Portugal. Ezemplu entre teritoriu Timor-Leste deit iha  Tribunal Distrital hat, Dili, Baucau Suai no Oecusse. Ita labele transfere julgamentu husi Baucau mai Dili ka Dili ba Baucau kuandu la iha rajaun sufisiente ba kestaun seguransa iha kazu ne’e. Tanba ne’e iha ita nia kodigu prosesu penal defini kona kompetensia teritorial, iha artigu 16, kodigu prosesu penal  defini katak tribunal ne’ebé hamrik iha area ne’ebé krimi konsumadu ka fatin krimi ne’e akontese, nia mak iha kompetensia atu halo julgamentu ba krimi ne’e,  la’os ba fali iha fatin seluk,” Diretor ezekutivu JSMP ne’e hatete.

Ho deklarasaun husi arguida Emilia Pires nian prefere julgamentu atu hala’o fali iha Portugal, Diretor ezekutivu JSMP ne’e hatete, ne’e hanesan akuzasaun ida ba  autoridade  judisiariu ka juiz sira ne’ebé kaer kazu ne’e.

Iha loron hanesan, liu husi telefone Diretor Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro,  husi Munisípiu Viqueque ba JN-Diário katak, agora dadauk la iha lei ne’ebé hatete kona ba delegasaun kompetensia, liu-liu lei ne’ebé koalia kona ba deportasaun autor krime atu ba halo fali prosesu julgamentu iha rai seluk hanesan Portugal.

“ Ita la iha lei ne’e. Tanba rai ida-idak iha nia soberania. Agora sinal husi soberania maka saida? maka orgaun soberanu sira ne’e inklui tribunal.  Ne’ebé enkuantu tribunal ida, ka aktu krime akontese iha rai ida, nia prosesamentu judisiariu tenki la’o iha rai ne’ebé ema ne’e komete krimi iha area judisiariu nasaun ida ne’e nian. Ho ne’e la iha razaun no la iha dalan tanba lei la iha no dehan atu halo delegasaun justisa ba nasaun seluk,” hatete Diretor Asosiasaun Hak ne’e.

Direktor ne’e hatutan, ho deklarasaun arguida Emilia Pires nian husu atu prefere julgamentu ba fali iha Portugal ne’e hanesan  hanesan penghinaan (insulta) bo’ot ida ba orgaun soberanu sira iha Timor-Leste.

“Ne’e hanesan insultu bo’ot ida ba Estadu Timor. Entaun  tribunal tenki halo kooperasaun ho Interpol (International Police) hodi halo kapturasaun  ba ema ne’e, haruka fila  Timor hodi tuir prosesu julgamentu ne’e to’o remata,”dehan nia.

Tuir informasaun ne’ebé ajensia Lusa fo sai katak, arguida Emilia Pires oras ne’e iha Portugal no prefere juiz Portugal sira maka julga nia kazu, la’os juiz Timor oan sira, maibe to’o oras ne’e tribunal rasik seidauk simu pedidu ne’e.

Maibe tuir fontes balun husi Tribunal nian la konkorda ho pedidu arguida Emilia Pires nian atu lori kazu ne’e  ba julga fali iha tribunal  Portugal. Tanba krime ne’ebé arguida komete ne’e iha teritoriu Timor-Leste la’os iha  Portugal.

Hatun dignidade TL

Antes ne’e, reprezentante povu iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál (PN), deputadu Adriano do Nascimento, konsidera eis Ministra Finansas (MF), Emilia Pires reprezenta Estadu ba hala’o atividade Estadu nian iha rai liur ne’e, hanesan hatuun dignidade nasaun TL nian, tanba Emilia Pires hanesan arguida ida, no nia prosesu la’o hela iha tribunál.

“Tuir loloos arguida ida labele lori tan nasaun nia naran ba rai liur, tanba sé la’e ema husu, o nia kazu ami hatene tanbasa mak o mai. Loloos ne’e, kuandu ema ida sai arguidu ka arguida, tenki iha ninia limitasaun de movimentasaun, maibé ita nia maluk ne’e, nia bele reprezenta Estadu ba tuir eventu internasionál, logika ne’e iha ne’ebé,” dehan deputadu Adriano do Nascimento ba Jornalista sira iha edifísiu Comissão Nacional das Eleições (CNE) nasionál Caicoli Díli, Tersa (21/11).

Deputadu husi Bankada Partidu Demokrátiku (PD) ne’e akresenta katak, ema sei dúvida boot ba Emilia Pires nia prezensa em nome do Estadu iha rai liur ne’ebá, tanba Emilia komete ona kazu iha Timor.

“Tribunal, Ministériu Públiku tenki responsabiliza ba públiku, tanba kestaun ida ne’e sai ona polémika bo’ot iha nasaun ida ne’e, no kria ona konfuzaun bo’ot iha nasaun ida ne’e,” katak Adriano.

Eis Vise Prezidenti Parlamentu Nasionál ne’e haktuir, kestaun seluk tan mak, tanba saida mak Emilia Pires lakohi fila ona mai TL.

“Tribunal tenki responsabiliza, tanba se nia (Emilia Pires), sai hanesan ema arguida, tanba saida mak husik nia sai, ida ne’e tribunal tenki responsabiliza, tanba iha tribunal no Ministériu Públiku nia liman,” afirma Adriano.

Reprezentante povu husi bankada PD ne’e afirma, kuandu Emilia Pires lakohi fila ona mai TL, kredibilidade Tribunál nia mó sai kestaun mós.

Nia esplika, kredibilidade tribunal ho ulun bo’ot sira sai problema, tanba povu bele lakon fiar tanba povu bele nota ona katak, bo’ot sira di’ak hela de’it, ki’ik oan sira mak tama hela de’it komarka.

“Ida ne’e mak ita tenki evita, para povu bele iha konfiansa ba órgaun tribunal ne’e, para povu labele desmobilizadu, des-esperadu. Tanba ne’e mak ha’u hanoin, tribunal no Prokurador Repúblika tenki responsabiliza ba públiku,”relata Adriano.

Sé Emilia Pires la’os ses-an husi Justisa, dehan Adriano do Nascimento, Emilia Pires bele koopera ho justisa hodi fila fali mai TL kontinua ninia prosesu, maibé Emilia Pires la fila duni mai TL, entaun TL iha problema bo’ot, li-liu kona-ba justisa nian.

To’o nutísia ne’e fó sai Jornalista husi Jornal ne’e seidauk hetan konfirmasaun husi parte Advogadu Emilia Pires nian, konaba Emilia nia paradeiru iha rai liur ho nia estatutu ne’e ba konsulta moras ou ba hala’o servisu Estadu nian.nes/des/cos

Jornal Nacional